Fritzlar 1942-1943
12 juni 2019 Elisabeth overleden na herseninfarct.
Elisabeth in vogelvlucht.
In 1943 kruisen zich de wegen van Elisabeth tijdens haar dienstplicht en mijn Vader als dwangarbeider in Fritzlar.
Van 1943 tot 1944 begon Elisabeth Kellner haar studie geneeskunde, hetgeen ze in 1947 kon vervolgen en afsluiten. In de 60er jaren behaalde zij de titel "Facharzt für Chirurgie" (Specialist) Zij opereerde in de klinieken van Erbach en Mannheim en in de universiteitskliniek Heidelberg. Toen op 4 november 1956 de troepen van het Warschaupact Hongarije binnenvielen, vond ze het tijd haar stem te verheffen en werd politiek actief in de CDU.
In 1966 werd ze gekozen in de kreistag van Erbach (regionaal bestuur).
Na de oorlog heeft ze haar politieke overtuiging verder uitgedragen in het openbaar, in scholen en via de pers, om duidelijk te maken dat de rassenhaat tegen Joden en de verschrikkingen van de oorlog NOOIT meer herhaald mogen worden. Op basis van haar persoonlijke belevenissen werkte ze altijd overtuigend. Nu is ze ingeslapen na een rijk leven. Een opmerkelijke vrouw en vriendin voor het leven en na het leven. Ze woonde tot haar einde in haar ouderlijk huis. En nu o.a in mijn hart.
''Mevrouw Kellner was in verplichte arbeidsdienst werkzaam op de vliegbasis Fritzlar in dezelfde periode als onze vaders en andere Nederlandse dwangarbeiders"'
1942/43 Arbeidsdienst op het platteland en Kriegshilfsdienst bij Junkers in Fritzlar tevens de nacht, toen de dammen braken
In dit ervaringsverslag zijn foto’s afgebeeld, waarop het hakenkruis is afgebeeld. In het kader van historische correctheid, heb ik dit teken niet gewist. Het stelt een symbool voor van de nationaalsocialistische periode en zijn instellingen. Het is niet gedacht als uiting van sympathie voor enigerlei neonazistische activiteiten of rechts-radicale groepen.
Voorjaar 1943: Vijf maanden Arbeidsdienst op het platteland van Altmorschen (Regio Kassel) lag achter ons. Het was winter en in de landbouw was er weinig te doen. Ik herinner mij, dat ik erbij was in het voorjaar, toen op een grote akker, met de hand stenen geraapt moesten worden. Een noemenswaardige hulp voor de landbouw was ik zeker niet. De arbeidsdienstplicht bedroeg twaalf maanden, wettelijk stond het ongeveer gelijk met de militaire dienstplicht., men kon er dus niet onder uit. De vervulling hier van was een voorwaarde op later met een studie te beginnen.
„ Lager“ toen Nu
Schrijfster Schrijfster bij het ophalen van de melk in de zuivelfabriek
Briketten werden in de kelder geschept, Schrijfster 3. van rechts Voorjaar in de tuin
Schrijfster aan het werk in het kamp vrouwelijke collega’s aan het werk in de keuken
Maidenoberführerin Schlüter Maidenfürerin Treibe Maidenunterführerin Emmerich
Führerinnen
Het was niet eenvoudig om deze foto opname te maken, want de camera’s hadden toentertijd geen ingebouwde blits.
Je moest de camera op zelfontspanner instellen en tegelijkertijd een klein zakje met magnesiumpoeder aansteken. Dat deed ik vanuit mijn bed tegenover en klom dan snel op het andere bed, om zelf mee op de foto te komen.
Deze scène stamt niet uit de Fritzlar-tijd, maar is opgenomen in het werkkamp van Altenmörschen,
waar wij in stapelbedden op strozakken sliepen. De nachthemden warden door de RAD bereid gesteld en kwamen waarschijnlijk oorspronkelijk uit de bekledingskamer van de mannelijke RAD. Zij waren voor de meesten van ons veel te groot en warden wel om die reden “”Truppführer” genoemd.
De Arbeidsdienst van de vrouwelijke jeugd, afgekort RADwJ was als inzet in de landbouw en bij belangrijke taken in de oorlog gedacht. Uit achttienjarige meisjes waren, om het toenmalig woordgebruik te hanteren, “Maiden” geworden, eerst arbeitsmaiden, dan oorlogshulpdienst maiden.
Een deel van ons kwam in Oorlogshulpdienst (Kriegshilfsdienst KHD) en voor zeven maanden naar de Kasseler Straßenbahn (tramwezen), een ander deel naar het regionale geneeskundig detachement Kassel-Ihringshausen en het grootste contingent naar Junkers in Fritzlar. Wij waren ervan overtuigd, daarmee de hoofdprijs gewonnen te hebben. In ieder geval hoefden we niet naar de gevreesde munitiefabriek Hessisch-Lichtenau/Hirschhagen. In Fritzlar bedreven de Dessauer vliegtuigfabriek op het door de luchtmacht niet meer gebruikte vliegveld, een dependance. Tegenwoordig zijn er trouwens helikopters gestationeerd (Heeresflieger Kampfhubschrauber).
Ik was een nakomer, die nog niet helemaal genezen was van een zware hals ontsteking, daarom kon ik niet op de geplande tijd met de andere meiden komen. In Fritzlar waren wem et ongeveer 60 “Maiden”, een bont gezelschap uit verschillende arbeidskampen in de regio Kassel. Organisatorisch vielen we onder het gebied Hessen met Wiesbaden als zetel. We woonden in blok E van het zeer ruime kazerne complex, in kamers voor vier tot twaalf personen. De andere blokken waren voor civiele fabrieksarbeiders bestemd, een blok, C 21, diende buitenlandse vrouwelijke dwangarbeiders uit West-Europa als onderkomen. De mannen uit deze landen, werden in barakken voor de hoofdingang ondergebracht, de Oost-Europese dwangarbeiders, kwamen, zover ik mij herinner, aan het andere einde van het vliegveld onder, bij het zogenaamde Zennerntor (poort). Zij moesten eenvoudige werkzaamheden verrichten, met hen kwamen we niet in contact. We droegen geen uniform meer, moesten echter op onze burgerkleding een draagspeld steken met het opschrift RAD wJ (Reichsarbeitsdienst weibliche Jugend) en een korenaar met hakenkruis.
Barrakken van de dwangarbeiders voor het vliegveld Draagspeld voor op de burgerkleding
Het kamp stond onder leiding van een „Maidenoberführerin“, dat was een hogere rang met zilveren koord op de kraag, zij werd terzijde gestaan door een verdere „Führerin“ met een lagere rang. Dit was dus de leefomgeving die ik aantrof, toen ik mij op 5 april 1943 meldde.
Het 7e leger had in Stalingrad gecapituleerd, het oostfront week langzaam terug, in Afrika wijst alles op een nederlaag van het leger van Rommel, de U-Boot oorlog was gevaarlijker en minder succesvol geworden, de levenssituatie werd slechter. In München hadden kritische studenten zich onder de naam “Weiße Rose” met pamfletten tegen het regime gewend en vooral werden de luchtaanvallen van de geallieerden steeds intensiever. Van alles merkte je nog niet veel in het destijds rustige en eerder landelijke Fritzlar.
Toegangsbord op het verblijf Verkeersleiding voor de hallen
Ik werd bij de afdeling “Zerspanung” ingedeeld (Machines voor het afbramen, slijpen, lappen, polijsten of op andere wijze afwerken van metaal), waar ik langere tijd aan een draaibank werkte. Er werden torpedo-dragers gemaakt voor de JU 88, een tweemotorig gevechtsvliegtuig. Het inwerken en het instellen van de machines gebeurde door gekwalificeerd vak personeel, die voornamelijk uit de Dessauer omgeving stamden. Later wisselde ik naar de afdeling waar in de praktijk getest werd. De werkelijk grootste opgave van de dependance was de bouw van een nieuw vliegtuigtype, een verdere ontwikkeling van de legendarische JU 52, ook Tante JU genoemd.
Ju 352
Deze nieuwe machine zou JU 352 gaan heten en in de late zomer voor de eerste keer het luchtruim kiezen. De plannen waren klaar en de eindmontage was begonnen. Vermeldingswaardig is het feit dat het skelet van de draagvlakken uit delen triplex bestonden. Het vliegtuig was veel ruimer dan de oude JU 52 en had een hydraulisch bedienbare grote achterdeur, zodat men er bijvoorbeeld zelfs met kleinere voertuigen in kon rijden. Met zijn drie zuigermotoren bewees hij uitstekende vliegeigenschappen, men vertelde ons, dat je met twee, in noodgeval met een motor nog veilig kon vliegen en landen. Het werk was schoon in de draaierij, natuurlijk alles volgens de veiligheidsvoorschriften en voor de toenmalige verhoudingen was het werkklimaat niet slecht, voor zover je dat kon beoordelen als tijdelijke werkneemster. Men was alles bij elkaar realistisch en van oorlogs-euforie was weinig of helemaal niets te bespeuren. Af en toe werden we door het vaste werkvolk gemaand, niet te snel te werken, om de norm van het opgedragen stukloon niet te bederven. Als ik met goed herinner, kregen we 2,50 Reichsmark per dag. Onderdak, voeding en werkkleding werden door het bedrijf ter beschikking gesteld. Hoe hoog het door Junkers betaalde loon werkelijk was en waarheen de bedragen overgemaakt werden, heeft men ons niet verteld. We hebben er echter ook niet naar gevraagd, want geld had in die tijd voor ons niet belangrijk en had geen hoge waarde. Het was voldoende voor briefporto, incidentele telefoongesprekken en kleine dingen, die je voor persoonlijk gebruik nodig had. Veel was er in dit 4e oorlogsjaar sowieso niet meer te kopen en uitgaan deden we nauwelijks. We moesten ‘s-avonds om 21 uur terug zijn in onze verblijven. Wie later kwam, werd ondervraagd. Een verontschuldiging werd niet erkend. Bestraft werd volgens mij niemand, zover ik me herinner. Onder deze omstandigheden is het, weliswaar zelden voorgekomen, dat vriendinnen stiekem een raam op de begane grond gebruikten als in- en uitgang. Aan de hoofdpoort hoefden ze geen problemen te verwachten, want de controlerende wachtposten maakten geen verschil tussen bedrijfspersoneel en KHD-Maiden, het tonen van de fabrieks-identiteitspas was voldoende. Twee weekenden per maand moesten we op de basis blijven, er werden meestal georganiseerde voorstellingen, volksdansen of uitstapjes in de omgeving aangeboden. Op 1 zaterdag of zondag per maand mocht men de standplaats verlaten, moest echter weer op de basis overnachten. Wij hebben daar gebruik van gemaakt, om naar Bad Wildungen of Kassel te rijden, een keer was ik op slot Waldeck en zag ik van boven de gebombardeerde stuwdam. Op een weekend in de maand mocht je een nacht wegblijven, wat ik altijd gebruikte om de 250 km lange reis naar huis te maken.
KH-Maiden met bedrijfsmedewerkers
Groepswerk Schrijfster (rechts) bij de analyse
Toen de stuwdam brak
Wehrmachtsbericht van 17. Mai 1943: „Zwakke Britse vliegeenheden drongen in de afgelopen nacht in het Reichsgebiet door en wierpen op enkele plaatsen een gering aantal brisantbommen af. Er werden twee stuwdammen beschadigd en door de inzettende waterval, zware verliezen onder de burgerbevolking geleden. Acht van de aanvalsvliegtuigen werden afgeschoten.“
Het handelt zich om de Edertalsperre en de Möhnetalsperre. Terwijl als gevolg van de verwoesting van de Edersee-stuwdam 47 mensen om het leven kwamen , was het getal van de slachtoffers aan de Möhne met bijna 800 zeer hoog. Onder hen waren meer dan 300 krijgsgevangenen en dwangarbeiders, die voor het aanstormende water niet meer konden vluchten. 54 Britse piloten stierven bij de aanvallen, 2 konden nog springen en werden gevangen genomen. Speciaal voor deze actie construeerde de Britse wetenschapper Professor Dr. Sir Barnes Wallis (1969 door de Queen geadeld) zogenaamde rotatiebommen. Ze waren 4,2 Ton zwaar en 3,40 m dik. Er kon slechts een enkele bom aan de onderkant van een Lancaster bommenwerper aangebracht worden. Een elite-eenheid onder leiding van Wing Commander Guy Gibson werd speciaal voor deze actie getraind. Door de aanval kwam het tot vernietiging van de spoorbruggen van de belangrijke spoorlijn Frankfurt – Gießen – Kassel. Ze was enkele weken onderbroken, maar de schade kon relatief snel gerepareerd worden en de stuwdam was reeds in juni 1944 zover in stand gezet, dat men kon beginnen met de stijging van de waterspiegel. Ook bewapeningsfabrieken waren in de productie niet wezenlijk beperkt.
Het was heerlijk weer en een geur van lente en vrede lag in de lucht, tijdens deze eerste meidagen van 1943. De 16. mei was een zondag, moederdag. Ik weet het nog zo precies, omdat we met de hele groep van het kamp een uitstapje maakten in de bossen, naar een plek, die met lelietjes van Dalen (Maiglöckchen) bezaaid was, we plukten veel boeketten en decoreerden onze zalen. Zoals altijd gingen we op tijd naar bed. Ieder kazerne blok had een schuilkelder, waar zitgelegenheid en bedden in stonden, zodat we ook even konden liggen en een beetje konden slapen. Je moest immers de volgende morgen weer uitgerust op het werk verschijnen. Bunkers bestonden er niet. Het was na middernacht, toen we door de alarmsirene gewekt werden en naar de kelder gingen. Zoals de meest van mijn vriendinnen was ik ingeslapen. Op een gegeven ogenblik werd ik ‘s-nachts wakker, twee mannen van de Werksschutz waren de ruimte binnen gestapt, hetgeen bij vroegere alarm situaties zich nooit had voorgedaan, zij spraken zachtjes met de Lagerleiterin. Ik verstond het woord Edertalsperre en hoorde, dat die aangevallen was, maar er bestond geen gevaar. Nu was het met de slaap voorbij, want onderhuids voelde ik een licht gevoel van angst, of het met de geruststelling wel zo helemaal klopte. Op een gegeven ogenblik klonk het signaal ‚veilig’ en opgelucht gingen we weer naar boven, naar de slaapzalen. Omdat het in die nacht zo warm was, openden we de ramen van onze op de begane grond gesitueerde slaapzaal. Buiten klaterde de kleine fontein. Een van ons spotte: “gelijk loopt de fontein over”. Daarna legden we ons ter ruste. Maar de situatie veranderde zich plotseling en de oorlog greep ineens in ons persoonlijk leven in: de sirene huilde opnieuw en dat betekende gevaar. Direct daarop werd onze deur open getrokken door Irene, een meisje uit Drusenheim in de Elzas, die op de 1. Verdieping ondergebracht was en schreeuwde met een bleek en van angst vertrokken gelaat:: “Het water komt, het ruist al”. Ze had zeker de hoge golf gezien, die, vanuit de hoofdpoort het vliegveld binnen rolde. Niemand wist, tot hoever de overstroming zou stijgen – tot aan de 1. etage? Tot onder het dak? In aller ijl werden de koffers uitgegeven, die in een aparte kamer ingesloten waren. Ik had geluk, mijn koffer lag, tegen de voorschriften, sinds mijn terugkeer van vakantie nog op mijn kast en zo kon ik direct mijn spullen erin smijten. Alles moest heel snel gaan. En wederom verscheen een collega voor de deur, Josefine uit München, greep de koffer, ik nam nog een paar jurken en we haastten ons de trap op, waar we hoopten in veiligheid te zijn. Daar aangekomen, schoot mij nog iets te binnen: mijn elektrische kookplaat, waarop wij ‘s-avonds vaker kleine maaltijden bereidden van de resten van het kantine eten. Het water zou de kookplaat onbruikbaar maken. Dus rende ik nog een keer naar beneden. En precies op dat moment, het was ongeveer 4:30 uur, ging, als door een dimmer geschakeld, langzaam het licht uit, stond het water al op de onderste trede voor de huisdeur. Ik haastte mij naar de aan het eind van de gang liggende slaapzaal en raapte snel een paar spullen en de kookplaat bij elkaar. Op de terugweg naar de trap in de schemering van de gang, reikte het water mij al tot aan de knieën. Urenlang waren wij allen op de 1e verdieping in een kleine gemeenschappelijke zaal verzameld, waarvan de ramen op het sportveld uitzagen De ochtend verliep tergend langzaam. Zouden de gebouwen het houden? Teneinde steeg het water niet verder, het peil reikte tot ongeveer een meter hoog op de begane grond. Enkelen hielpen, half zwemmend, half lopend, de Führerin, enige spullen uit het koude water op de begane grond te bergen.
We keken naar buiten, daar was een hond, die over het sportveld gezwommen kwam en probeerde houvast te krijgen aan een vensterbank, er dreven balken en bomen in de sterke stroming en later, toen de waterspiegel weer begon te zinken, probeerde een man, om op een provisorisch vlot van het ene blok naar het andere te roeien.
Ons werd een huiveringwekkend-mooie aanblik geboden: als een groot meer lag de omgeving voor ons, zover het oog kon reiken glinsterde het water, dat zich in het brede dal van de Eder uitgebreid had in de ochtendzon. Wij moesten toekijken, hoe kleine gebouwen in de verte in elkaar vielen. Verlaten kon men de huizen niet, dat zou bij de heersende stroming een zekere dood betekend hebben. Later werd er verteld, dat er artillerie soldaten waren, van wie de kazerne boven in de stad lag, urenlang aangetreden stonden, bereid voor de inzet, maar door het ontbreken van een bevel niet mochten ingrijpen. Zij hadden ‘s-nachts zeker nog veel kunnen doen voor de bewoners van de huizen in het Ederdal. Gedurende de ochtend, wij waren nog steeds ingesloten door het water, cirkelden lange tijd vliegtuigen ongestoord boven ons, waarschijnlijk verkenningsvliegtuigen van de oorlogsvijand. Gelukkig werden geen bommen afgegooid, er was geen redding voor ons geweest. Rond de middag was het water zover afgevloeid, dat de onderste ruimtes betreden konden worden en we maakten ons aan de slag met bezems en emmers om de ergste troep en modder te verwijderen. Hier en daar was er zelfs een vis verdwaald in de ruimtes. De hele omvang van de verwoesting kwam nu langzaam te voorschijn. Overal lagen aangespoelde overblijfselen in het rond, bomen balken, dode dieren.
Na het aflopen van het water zag het er in de slaapzaal zo uit
De grote, gemetselde zandsteenposten bij de hoofdpoort waren meters wijd weggeslingerd, hier zou een gat door het water uitgewassen zijn, zo groot dat een vrachtwagen erin zou passen. In de late namiddag en tegen de avond haalde men ons in meerdere wagenladingen door de Arbeidsdienst af en bracht ons voor de nacht in een zaal onder, van een restaurant in de naburige plaats Kerstenhausen.
Luchtopname van de Royal Airforce na de overstroming
We konden alleen maar lichte handbagage meenemen. Er waren bedden noch dekens, slechts stro op een harde vloer en nog nooit in mijn leven heb ik het zo koud gehad als toen in deze nacht. ‘s-Morgens gingen we te voet door het terrein van de groeve, ofwel de elektriciteitscentrale Borken, naar het dichtstbijzijnde treinstation en van daar met de trein door de Vogelsberg via Schlüchtern naar Mottgers in de Rhön, waar we enige tijd in een destijds leeg RAD-kamp een tijdelijk onderkomen vonden.
Verdeling van de bagage in Mottgers, op de achtergrond de vrachtwagen
Onze hoofdbagage kwam op een vrachtwagen met aanhanger na, werd uitgeladen op een stortplaats en eenieder moest uit de berg van bagage zijn spullen zoeken. De geruchtenmachine liep op hoogtoeren: het werk in Fritzlar voor ons was beëindigd en men stuurt ons naar een andere werkplek, we blijven eerst maar hier, we gaan terug en helpen mee met het opruimwerk. Dat laatste bleek waar te zijn: het bevel tot de terugkeer kwam dan onverwacht snel.
Na ongeveer een week gingen we weer terug naar Fritzlar. We werden in de fabriek en op het terrein van de vliegbasis ingezet voor opruimwerk. Op vele plaatsen waren borden opgesteld met het opschrift: “Wie plundert, wordt met de dood bestraft”.
Kameradinnen bij opruimwerkzaamheden op het terrein
Kelders en woonlagen, waarvan de muren door het water nat waren geworden, werden met grote verwarmingsventilatoren gedroogd. De ruimtes op de begane grond van blok E waren vooreerst onbruikbaar. Wie daar ondergebracht was, moest naar blok C 21 verhuizen. Dat lag op niveau iets hoger, zodat het water de slaapruimtes op de begane vloer niet bereikt had. Hier woonden ook buitenlandse vrouwen, die dwangarbeid verrichtten. Het contact met hen was niet gewenst, ik geloof, dat zij daar zelf ook niet zo happig op waren om contact met Duitsers op te nemen. Incidentele gesprekken werden desondanks gevoerd. De luchtmacht onderhield hier een verbindingsstation (telefooncentrale), die wij soms opzochten en de telefoongesprekken naar de bezette gebieden in West- en Oost-Europa met verbazing waarnamen. Soms zaten we ‘s-avonds voor de vertrekken, iemand speelde accordeon en er klonken in de luwe zomeravonden liederen vol verlangen naar de grote onbereikbare wereld. “Eine Insel aus Träumen geboren, ist Hawaii”, een schlager uit de toenmalige tijd, associaties van zandstranden en palmen, onbereikbaar voor de normale sterfelijke. Niemand had durven dromen, dat je daar werkelijk zou kunnen komen! Na enkele weken konden wij weer naar blok E verhuizen.
Langzaam werd een zekere normalisering bereikt, de gereed stelling van het nieuwe vliegtuig werd echter met weken verschoven. 1943 was, zover ik mij herinner, een mooie zomer. We gebruiken onze schaarse vrije tijd, waarin wij het onderkomen mogen verlaten, om de stad Fritzlar met de dom en de naaste omgeving te ontdekken. Golvende korenvelden en de glooiende heuvels van Noord-Hessen lieten bij ons ook weleens romantische stemming opkomen en men stelde zich de tijd na de oorlog voor. Soms gingen we uit eten in een café. We hadden geen levensmiddelkaarten, maar een zogenaamd Stammessen (warme maaltijd) kon je zonder bonnenkaart krijgen
Met de bevolking hadden we weinig contact. Naast Kassel en Bad Wildungen reden we ook eens naar Schloss Waldeck om de gigantische bres te zien, die de geëxplodeerde bom in de Ederseestuwdam geslagen heeft. Verbazend snel werden hier en daar stroomafwaarts tot Kassel vernielde spoorbruggen in stand gezet, die door de zogenaamde Operatie Todt doorgevoerd werden. (genoemd naar de ingenieur Todt, die in 1933 tot Generalinspekteur voor verkeer benoemd werd). Deze organisatie had zich onder andere bij de bouw van de Westwall en de Atlantikwall uitmuntend bewezen. Het handelt zich hierbij om bouwcolonnes, waar ook uit Frankrijk stammende dwangarbeiders deel van uit maakten. Men stak deze mannen in uniformen en gaven enige van hen toestemming om met hun orkest op zondagmorgen op de marktplaats in Fritzlar een concert te geven. Zo schalden zij met hun Clairons (klaroenen) Franse mars melodieën, die door de toehoorders met applaus beloond werden. De luchtoorlog had zich verder verscherpt, ook overdag waren er nu luchtalarmeringen, de vliegbasis werd niettemin nooit aangevallen. Men was zelfs relatief zorgeloos. Tot het midden van de zomer was de bouw van de nieuwe machine verbazend snel gevorderd. Ze stond nu in een iets verder gelegen hangaar. Daar was ik met controle werkzaamheden in de Kanzel (tegenwoordig zegt men cockpit) aan het werk.
De motor moest overigens voor een radiografische afregeling/ijking naar een vliegveld in Kassel gevlogen worden. Speciale apparatuur, zoals het Kreiselkompaß (gyrokompas) werd naar een „rijks eigene“ firma, namelijk de firma Patin uit Berlijn gestuurd. Hun ingenieurs kwamen soms naar Junkers/Fritzlar en golden onder het vaste Junkers-personeel als zeer arrogant. Daarom sprak men de firmanaam uit in een verbasterd Frans: "Patäng/Berläng"
Bedrijfsmedewerkers hadden ons een kleine radio geleend, die ze uit Holland meegebracht hadden, een buizenapparaat van Philips, waarschijnlijk de voorloper van de kleine Philetta, die na de munthervorming in West-Duitsland te koop was. Tijdens de overstroming hat hij in het water gelegen, maar was zo robuust, dat na het schoon spuiten van modder met de waterslang en aansluitende droogbeurt weer puntgaaf functioneerde. Als ik met een bepaalde vrouwelijke collega alleen op de kamer was, luisterden we ook wel eens naar de Zwitserse zender Beromünster, hetgeen in de oorlog streng verboden was. Je mocht je daarbij niet laten betrappen, dan dreigde er concentratiekamp. In ieder geval was het in die tijd gebruikelijk, dat je voor het uitschakelen steeds de frequentie op een Duitse zender moest afstemmen. Kritieke uitspraken kom je beter voor jezelf houden.
Het gaf me wel te denken, toen eenmaal mee aan heb moeten zien hoe op het station van Treysa, de politie bewapend met geweren, strafgevangene vrouwen voor zich uit dreven.
Ik herinner me nog dat ik op een zomermiddag met een Kameradin naar Kassel reed. Dat was net in de tijd dat Hamburg zwaar gebombardeerd werd. De planning was ruim voldoende geweest om precies op tijd in onze verblijven terug te zijn. Reeds op het perron van het centraal station van Kassel zaten we op hete kolen, tenslotte kwam de trein met grote vertraging, en, tot overmaat van ramp, stopte hij langer onderweg zonder duidelijke reden. Toen we op het station van Fritzlar aankwamen, was het net 21.00 uur. Wij zetten het op een lopen en in een draf terug naar de vliegbasis. Toen we bij blok E aankwamen, was de deur al afgesloten. Wat bleef ons anders over dan te bellen? Er werd open gedaan door de plaatsvervangende Lagerführerin (ik geloof dat ze Stein heette). Ik denk dat ze ons goed gezind was en zag de angst in onze ogen en zei: „Maak dat je in jullie zalen komen“. Dat ons toen een steen van het hart viel, kan zich tegenwoordig niemand meer voorstellen
In augustus 1943 brak de grote dag aan, waarop het vliegtuig zijn eerste vlucht kon maken, hetgeen rijkelijk gevierd werd. Hoge heren uit Dessau hielden toespraken en er werd een feestelijk maal opgedist. Om dit mogelijk te maken, had men wel degelijk al weken van tevoren de porties van de algehele voeding kleiner gemaakt. Wij mochten natuurlijk alleen het officiële gedeelte overdag van het feest meemaken. ‘s-Avonds moet het wel met ophopende gemoederen toegegaan zijn, waarbij rijkelijke hoeveelheden aan alcohol gevloeid zijn. En dat het in de toenmalige tijd het niet alleen ernst was en echter ook best wel wat te lachen viel, blijkt uit een gebeurtenis, die zich afspeelde in de feestnacht: Je moet je het kazernebereik zo voorstellen dat de vele blokken op elkaar leken als twee druppels water, ze onderscheidden zich slechts van elkaar door de grote letter aan de ingangsdeur. Voor een nuchtere „late teruggekeerde“ was het, ondanks de nachtelijke verduistering, nog redelijk goed mogelijk zijn eigen onderkomen te vinden. Was hij echter stomdronken, dan had hij grote moeilijkheden. Het was een lauwwarme nacht en de ramen stonden open, ook in de slaapzalen op de begane grond. Een naar huis strompelende man had er geen verklaring voor, waarom de ingangsdeur van zijn gemeende onderkomen, afgesloten was. Zo zocht hij in zijn uitzichtloze situatie een mogelijkheid binnen te komen en vond tenslotte een openstaand raam. De daaronder slapende “Maiden” werden verschrikt wakker, toen een vooreerst ongedefinieerde kolos zich plotseling op haar bed liet vallen. Omdat hij direct knorrende geluiden liet horen, vermoedde men eerst, dat het een dier was. Pas nadat het raam verdonkerd werd en het licht aanging, herkende men de snurkende onvrijwillige bezoeker. De doodsbange “Maiden” waren radeloos. Zij wachtten tot de vroege morgen en alarmeerden tenslotte de Lagerführerin. Toen werd de kwestie discreet geregeld.
Daarbij schiet mij nog een voorval te binnen, dat zich op een gegeven ogenblik afspeelde en die een beetje de toenmalige situatie belicht. Roken was voor ons natuurlijk streng verboden. „de Duitse vrouw rookt niet“ was het devies. Nu is natuurlijk alles wat verboden is aantrekkelijk ook voor ons, die intussen als verstokte niet-rokers gemuteerd waren, maakten van elke gelegenheid gebruik om een sigaret op te steken. Zoo ook op die bepaalde namiddag. De teamgenoten waren samen met de leiding naar een bioscoopvoorstelling gegaan. Slechts een paar van ons hadden zich gedrukt omdat we geen zin hadden. Dat was dus een prima gelegenheid om een sigaret op te steken. Zo trokken we met genot aan de sigaret en inhaleerden de heerlijke geur, toen plotseling een van ons uit het raam keek en de kreet slaakte: de film is uitgevallen en ze komen allemaal weer terug. De sigaretten werden snel uitgedrukt en de rook in de kamer verdreven met een melange van parfum en eau de Cologne. Het is goed afgelopen, niemand had onze misstap geroken.
ME-109
De laatste maanden verliepen zonder hoogtepunten. Eens landde een jachtvliegtuig van het type ME 109 en werd door ons nieuwsgierig bewonderd, een andere keer bracht men de wrakstukken van een vijandelijke neergeschoten bommenwerper binnen voor een technisch onderzoek op het terrein. Op een reis in de sneltrein vertelde een medereiziger mij het verhaal van de mislukte studentenbeweging Weißen Rose (Witte Roos) in München, waarover men eigenlijk beslist niet mocht praten.
We begonnen langzaam de dagen tot het vertrek te tellen. In de gemeenschappelijke ruimte bij de kantine voerden wij het schaduwspel “die Fromme Helene” op van Wilhelm Busch. Tijdens de laatste dagen in Fritzlar, eind oktober 1943, beleefden we de zware bombardementen op de stad Kassel. Het dreunen van de vliegtuigen, het continue geluid van de vallende bommen en de rode hemel, lieten ons het inferno vermoeden, waaraan de mensen blootgesteld waren en waarbij duizenden op gruwelijke wijze het slachtoffer werden.
Tenslotte kwam op 27 oktober 1943 de dag van het vertrek. Zeven maanden hadden we gemeenschappelijk in Fritzlar doorgebracht, nu gingen we naar huis. Ik maakte samen met een Kameradin op de thuisreis een omweg over Kassel, want wij wilden verkennen, hoe de Altmorschener Kameradinnen van het Wehrkreissanitätspark de aanval doorstaan hadden. Natuurlijk kwamen we niet tot Ihringshausen, want het streekvervoer was volledig lam gelegd. Wat wij in de binnenstad van Kassel zagen, war verschrikkelijk. Uit menige kelder drong nog rook naar buiten, met krijt had man op de huizen de namen geschreven van diegene, die overleefd hadden en van diegene die vermist werden, ook de contactadressen, waar vrienden en familieleden zich konden melden. We gingen uit elkaar op het centraal station in Frankfurt, de Kameradin reisde naar München, ik naar Zuid-Hessen. Dat daaruit een lange vriendschap ontstond, hebben wij toen niet gedacht.
Ik heb destijds geen aantekeningen gemaakt, laat staan een dagboek gevoerd. Slechts enkele foto’s bestaan uit de toenmalige tijd. Terwijl ik dit bericht schreef en mij weer over die gebeurtenissen boog, zijn mij weer veel details te binnen gevallen. Zo is er niet alleen sprake over het vliegveld Fritzlar, er ontstaat dwangmatig ook het beeld van een tijdperk, dat vandaag voor veel mensen onvoorstelbaar is. Veel leeftijdsgenoten van mijn generatie hebben deze tijd met het leven betaald, de meesten hebben jaren van hun jeugd verloren en belevenissen hebben zich onuitwisbaar diep in onze herinneringen gegraven, zij hebben ons, ook als men kritisch tot afwijzend tegenover het nationaalsocialisme stond, op zekere wijze gevormd, vriendschappen van toen zijn behouden gebleven. De oorlogstijd, het jaar bij de Arbeidsdienst en bijzonder de maanden in Fritzlar waren voor mij een belangrijke levenservaring. Zo gezien, was deze tijd juist niet helemaal verloren.
25 maart 2017
Peter Vermeulen en Elisabeth Kellner
